فرهیختگان/ متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست.
جنگ می‌شود یا نمی‌شود؟ آمریکا حمله می‌کند یا اسرائیل؟ جنگ مستقیم خواهد بود یا نیابتی؟ عربستان کجای میدان خواهد بود؟ اینها همه سوال‌هایی است که وقتی بحث چالش ایران با غرب به صورت جدی مطرح می‌شود، پای آنها هم به میان می‌آید؛ چالشی که هم بحث جذابی برای گعده‌های عوام‌الناس است، هم فرصت مناسبی برای رسانه‌ها و سیاسیونی که نان‌شان را از ایجاد بحران‌های ساختگی و ایجاد ناامنی در افکار عمومی می‌خورند. البته این را هم نباید از یاد برد که در ایران همیشه عده‌ای هستند که تلاش می‌کنند از کاه کوه بسازند و از چالش ایران با غرب، جنگ منطقه. قریب‌به اتفاق‌شان تحصیلکرده‌های غربی هستند که مرعوب‌شده از ینگه‌دنیا برگشته‌اند و حالا با فاز روشنفکری ادعا می‌کنند که نظام بین‌الملل را به خوبی می‌شناسند و برای رهایی ایران از جنگ تلاش می‌کنند. بماند که در بین این افراد، کسانی هم بوده‌اند که در برهه‌ای به علت فقدان تحلیل و آگاهی لازم گمان کرده‌اند که جنگ حتمی است و باید نیروهای نظامی به‌حالت آماده‌باش درآیند.
پیش از مذاکرات هسته‌ای در دولت یازدهم یک بار این بحث‌ها خیلی داغ شده بود؛ همان‌جایی که گفته می‌شد اگر بیش از این بر هسته‌ای پافشاری کنیم، هم چرخ اقتصاد کشور دیگر نخواهد چرخید هم کشور به اعماق دره جنگ تحمیلی دوم سرازیر خواهد شد. خلاصه اینکه در آن زمان و بعد از حصول توافق هسته‌ای یا همان برجام با پروپاگاندای وسیعی بیان شد که با کسب برجام، کشور از جنگ گریخت و سایه آن از سر مردم برداشته شد. آیت‌ا... خامنه‌ای تکرار چندمرتبه این سناریو را در سخنرانی اخیر خود در حرم مطهر امام خمینی(ره) متذکر شدند و گفتند: «عده‌ای در تبلیغات خود این‌گونه وانمود می‌کنند که اگر ایران، شکل معیوبی از برجام را که درصدد تحمیل آن هستند، نپذیرد، جنگ خواهد شد. خیر، این حرف دروغ است.» این صحبت رهبر انقلاب بلافاصله بعد از مراسم سالگرد رحلت امام (ره) به صورت گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی و خارجی با برداشت‌های متفاوتی مطرح شد. یکی گفته پیام آخر به اروپا بوده و دیگری گفت که با داخلی‌ها اتمام حجت شده است و آن یکی تحلیل دیگر. این تحلیل اما هرچه بود این سوال را مطرح کرد که رهبر انقلاب براساس کدام واقعیت‌های میدانی این اظهارنظر استراتژیک را مطرح کرده‌اند؟ این اظهارنظر و اصولا ماجرای جنگ احتمالی با حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید و اظهارنظرهای او به‌ویژه این حرف آخری که «خروج آمریکا از برجام باعث تغییر رفتار ایران در منطقه شد» چه ارتباطی دارد؟ اگر مواجهه ایران با غرب قدرتمند و از موضع فعال باشد، تنش ایجاد خواهد شد یا دشمنان را از موضع تهدید عملی عقب خواهد برد؟ و البته چندین سوال مهم دیگر.
«فرهیختگان» در همین مورد سراغ دیپلمات‌های باسابقه و کارشناسان سیاست خارجی و امور بین‌المللی رفته و این سوالات را از آنها پرسیده است. سیدمحمد صدر، دیپلمات کارکشته وزارت امور خارجه و مشاور محمدجواد ظریف، نصرت‌ا... تاجیک، کارشناس سیاست خارجی و سفیر سابق ایران در اردن، حسن بهشتی‌پور، کارشناس سیاست خارجی و مدیر سابق شبکه العالم و مجید تفرشی، تاریخ‌نگار و کارشناس مسائل بین‌المللی به سوالات «فرهیختگان» پاسخ گفتند که مشروح آن در ادامه از نظر می‌گذرد.
احتمال جنگ اصلا وجود ندارد
دکتر سیدمحمد صدر، مشاور ارشد ظریف وزیر امور خارجه، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به صحبت‌های اخیر ترامپ مبنی‌بر تغییر ایران به نفع آمریکا بعد از خروج وی از برجام تأکید کرد: «صحبت‌های ترامپ خیلی حساب‌شده نیست و این‌گونه است که به‌عنوان مثال صبح از خواب پا می‌شود و متنی نسنجیده را تـــوئیت مـــی‌کــــــند، لـــذا صـــحـــبت‌هــای رئیس‌جمهور آمریکا مبنای دقیقی ندارد و در کل حساب‌شده نیست. از این رو این ادعاهایی که در کنفرانس خبری مشترک با نخست‌وزیر ژاپــــــن، مــبنــی‌بر اینکه بعد از خروج آمریکا از «برجام» رفتار ایران در منطقه تغییر کرده، مطرح کرده است، اصلا اهمیتی ندارد.»
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، در پاسخ به ادعای برخی مبنی‌بر احتمال جنگ با ایران نیز تصریح کرد: «تهدیدهایی مبنی‌بر اینکه با ایران جنگی صورت می‌گیرد، محتمل نیست و به نظر من احتمال جنگ اصلا وجود ندارد.»
وی در ادامه افزود: «ترامپ مرد جنگ نیست و ادعاهایی که مطرح می‌کند، عمدتا بلوف است. نهایت اقدامی که آمریکا علیه ما انجام خواهد داد، ادامه تحریم‌هاست. جنگ نظامی هزینه زیادی برای آمریکا خواهد داشت و در برابر افکار عمومی دنیا با عکس‌العمل‌هایی مواجه می‌شود. از این رو حداکثر کاری که علیه ما انجام خواهند داد، همین تحریم‌ها است که شروع کرده‌اند.»
سیدمحمد صدر درخصوص تحریم‌ها علیه ایران هم گفت: «ما در حال حاضر تحریم بین‌المللی نیستیم. بدترین تحریم‌ها، تحریم‌های بین‌المللی بود که در زمان آقای احمدی‌نژاد با قطعنامه‌های سازمان ملل ایجاد شد. در حال حاضر آمریکا به تنهایی ما را تحریم می‌کند، در حالی که اروپا، روسیه و چین و حتی متحدان دیگر آمریکا از جمله کانادا مخالف عملکرد آمریکا هستند. در اجلاس گروه جی7 شاهد بودیم که کشورهای متحد آمریکا، علیه‌اش اقداماتی را انجام دادند.»
مشاور ارشد وزیر امور خارجه کشورمان درنهایت خاطرنشان کرد: «واقعیت این است که ترامپ یک نژادپرست است که می‌گوید اول آمریکا، و صرفا آمریکا و نژاد آمریکایی برایش مهم است. آن‌هم بخشی از آمریکا یعنی سفیدپوستان و نه حتی رنگین‌پوستان آمریکایی. معتقد است همه دنیا باید فدای آنها شوند. با سیاست‌های یکجانبه‌گرایی که پیش گرفته، در واقع به دنبال منافع نژادپرستانه خود است و در حال حاضر اکثر متحدانش هم علیه اقداماتش برخورد می‌کنند.»
وقتی مورد حمله قرار می‌گیریم که ضعیف باشیم
سیدمجید تفرشی،کارشناس مسائل حقوقی و بین‌المللی: گزینه جنگ و اینکه همه گزینه‌ها روی میز است، گزاره جدیدی نیست. این چیزی است که از روز اول انقلاب ایالات متحده آمریکا همواره به آن اشاره داشته و البته تنها برای ایران نیز نبوده است، بلکه واشنگتن از آن برای دیگر کشورها هم به‌عنوان زبان تهدید استفاده کرده و می‌کند.
آنچه در حال حاضر مهم به نظر می‌رسد این است که برخی بعد از برجام تاکید داشتند برجام سایه جنگ را منتفی کرد. گذشته از آنکه رهبر انقلاب نظر خود را در این‌باره به‌طور روشن اعلام کردند، باید اذعان داشت که واقع امر این است؛ اصلی‌ترین عاملی که باعث می‌شود جنگی علیه یک کشور صورت نگیرد، میزان توان دفاعی آن کشور است. به بیان دقیق‌تر قدرت و توان دفاعی باعث می‌شود کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای حمله‌کننده و در اینجا آمریکا یا اسرائیل به این جمع‌بندی برسند با توجه به اینکه نمی‌دانند چه پاسخی از کشور هدف دریافت خواهند کرد، نسبت به گزینه حمله تجدیدنظر کنند.
در قضیه برجام اراده جمهوری اسلامی ایران بر آن بود که بازرسی‌ها باعث دور شدن از Ambiguity policy یا سیاست ابهام نشود. چیزی که برای عراق در زمان آقای هانس بلیکس اتفاق افتاد این بود که بعد از بازرسی‌های فراوان درنهایت اعلام کردند این کشور سلاح کشتار جمعی ندارد و این بهانه‌ای بود تا تمام زیرساخت‌های دفاعی عراق را مورد توجه قرار دهند و بعد از آن هم حمله صورت گرفت. بر پایه این تجربه همان‌طور که رهبر انقلاب و اعضای تیم مذاکره‌کننده بیان کردند، برنامه موشکی به هیچ روی مورد مذاکره قرار نخواهد گرفت و با هیچ‌گونه بازرسی‌ای از سایت‌های موشکی موافقت به عمل نخواهد آمد. به بیان دقیق‌تر جمهوری اسلامی ایران با این موضع تلاش کرد سیاست ابهام را حفظ کند. شرایط شکل‌گرفته پیرامون برجام اینک به ظرفیتی مبدل شده که اسرائیلی‌ها تلاش دارند از آن برای ایران‌هراسی استفاده کنند. بر این اساس لازم به تاکید است که در چنین شرایطی گزینه جنگ به‌طور مستقیم به توان دفاعی ما بستگی دارد و مولفه‌های دیگر، اساسا در حاشیه این موضوع تعریف می‌شوند.
درباره این گزاره که عدم اجرای برجام معیوب به جنگ منتهی می‌شود نیز باید در نظر داشت که کاستی‌ها و عیوب برجام قرار است به چه میزان باشد؟ برجامی که قرار باشد از آن تنها یک اسم و یک سیستم بازرسی فراگیر برای ایران باقی بماند، اساسا فاقد موضوعیت بوده و جمهوری اسلامی ایران به توافقی قائل است که در کنار بازرسی‌ها، حقوق هسته‌ای‌اش نیز دیده شود. دوران بزن و در رو به پایان رسیده و این چیزی است که از سوی رهبر انقلاب در رأس هرم حاکمیت نیز اعلام شده. اظهارات رئیس‌جمهور ایالات متحده مبنی‌برآنکه بعد از خروج آمریکا از برجام ایران به کشوری متفاوت تبدیل شده و مواضع رهبرانش تفاوت کرده نیز تغییری در صورت مساله ایجاد نمی‌کند. کمااینکه مقام معظم رهبری تصریح کردند خبری از توافق مجدد نخواهد بود و آقای ترامپ نیز هیچ غلطی نمی‌تواند بکند.
اروپا می‌تواند با مکانیسم‌هایی عواقب رفتار ایالات متحده را به سران این کشور نشان دهد. برجام قدم اول است. قدم بعد می‌تواند یکجانبه‌نگری در ناتو باشد. مساله روسیه و کریمه نیز می‌توانند موضوعاتی دیگر در این راستا باشند. اگر جامعه بین‌الملل جلوی این رفتار آمریکا را نگیرد، آنها درصدد خواهند بود تا برای جامعه جهانی تعیین‌تکلیف کنند؛ موضوعی که عوارض بسیار بدی را به همراه خواهد داشت. آمریکا هرچند کشوری مهم در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شود، ولی تمام جهان نیست. آمریکا کشوری بزرگ است، اما جامعه بین‌الملل از آن بسیار بزرگ‌تر است.
حتی اگر برجام اجرا نشود، جنگی رخ نخواهد داد
نصرت‌ا... تاجیک، دیپلمات و کارشناس مسائل بین‌الملل: برخی می‌گویند اگر برجام با هر شرایطی ادامه پیدا نکند، احتمال جنگ با ایران وجود خواهد داشت. باید گفت اگر در دنیای قابل‌محاسبه سیر کنیم، احتمال جنگ با ایران وجود ندارد. در حال حاضر در معادلات روابط بین‌المللی، یارگیری‌ها، بلوک‌بندی‌ها و مشکلاتی که همه کشورها چه فرامنطقه‌ای و چه منطقه‌ای دارند، ظرفیت جنگ وجود ندارد. ولی در یک منطقه حساس و استراتژیک مثل خلیج‌فارس و خاورمیانه همه عناصر قابل‌محاسبه نیست، بنابراین در یک جمع‌بندی کلی و عقلی همه کشورها درصددند به نوعی مخاطرات امنیتی دنیا را کاهش دهند، لذا بعید می‌دانم حتی اگر برجام اجرا نشود، کار ما به جنگ ختم شود، زیرا قبل از امضای برجام هم تحریم را داشتیم. تحریم در دوران بعد از پیروزی انقلاب مخصوصا از سوی آمریکا علیه ایران وجود داشته، ولی هیچ وقت به جنگ منجر نشده است. از این رو احتمال جنگ خیلی بعید است، با این‌حال مسائل غیرقابل محاسبه هستند و اصولا نیز جنگ‌ها براساس برنامه‌ریزی نبوده، بلکه یک اتفاق ساده منجر به شروع جنگ شده است.
اگرچه تندروهای دو طرف منافع‌شان ایجاب می‌کند و دو لبه قیچی برای راه‌اندازی جنگ هستند، اما در مقابل نیز عقلایی در ایران و دنیا و حتی در خود آمریکا هستند که علاقه‌ای به رسیدن به این نقطه ندارند و مهم دید استراتژیک ما نسبت به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی است و اینکه سعی کنیم مدل توسعه اقتصادی خود را به مسائل روزمره و مخصوصا توئیت‌های ترامپ گره نزنیم. ترامپ اخیرا توئیتی منتشر کرده مبنی‌بر اینکه «بعد از خروج آمریکا از برجام ایران رفتارش را در خاورمیانه تغییر داده است!» در این مورد سه سناریو را احتمال می‌دهم؛ یا اینکه این حرف هم مانند بعضی از حرف‌های سابقش است و عن‌قریب از سوی خود یا تیمش پس گرفته می‌شود یا جرح و تعدیل شده و جمله‌ای در ضدش می‌گوید، زیرا ترامپ معروف به تغییر در ادعاهایش است. از این رو این حرف نیز طی روزهای آینده تغییر خواهد کرد و نباید روی آن خیلی حساب کرد. یا اینکه ترامپ به دلیل سرعت تحولات، پیچیدگی موضوعات و به دلیل دخیل بودن عناصر مختلف منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در مسائل خاورمیانه به مسائل آن و پیچیدگی‌ها و عوارضش واقف نیست، این مسائل را متوجه نمی‌شود. سناریوی بعدی این است که می‌خواهد به نوعی دری برای مذاکره با ایران باز کند. تقریبا همین رفتار را در کره شمالی از ترامپ دیدیم.
ترامپ با کره شمالی تا مرز تهدیدات هسته‌ای جلو رفتند و حتی کره شمالی یک آزمایش موشکی به سمت سواحل آمریکا انجام داد و یک آژیری به اشتباه در ایالت‌های آمریکا به صدا درآمد که خیلی از مردم را متوحش کرد. این رفتارها به این دلیل است که وی کمتر در عالم سیاست بوده و بیشتر یک شخص تجارت‌پیشه و به دنبال ریسک و قمار است. بنابراین با کره شمالی هم همین مدل را بازی کرد و سعی کرد تنش‌ها را آنقدر بالا ببرد که دو طرف، به‌خصوص طرف مقابل به قول خودش سر عقل بیاید. در ایران هم همین بازی را دنبال می‌کند. در یک جمع‌بندی یا حرفش را عوض می‌کند یا به مسائل خاورمیانه آگاهی ندارد یا بابی باز می‌کند که با ایران مذاکره کند. حالت اول غیرممکن نیست، ولی اگر حالت دوم باشد، اینکه مسائل خاورمیانه را نداند، هم برای خاورمیانه و هم برای منطقه خسارت‌بار است و هم برای جهان فاجعه محسوب می‌شود. اما اگر حالت سوم باشد، یک تصمیمی باید در ایران گرفته شود که آیا واقعا می‌خواهد همچنان این روندی که ایران در برابر برخی کشورهای منطقه دارد، حفظ شود یا عطای منطقه را به لقایش می‌بخشد و با آمریکا وارد یک گفتمان انتقادی و استراتژیک خواهد شد، زیرا در سیاست خارجی باید از همه ظرفیت‌ها و احتمالات مثبت برای بی‌ضرر کردن دشمنان و خنثی کردن آنها و افزایش موافقان به خودمان استفاده کنیم.
بهشتی‌پور: به صحبت‌های ترامپ نباید بها داد، عملیات روانی است
گزارشی در آمریکا منتشر شده که در آن آمده رفتار ایران بعد از خروج آمریکا از برجام تغییر کرده است. ارزیابی شما چیست؟
این عملیات روانی است. به این صحبت‌ها بها ندهید. ترامپ یک بازرگان است تا یک سیاستمدار. حرف‌های او بازارگرمی و عملیات روانی است. الان رسانه‌های غربی با سرکردگی اسرائیلی‌ها سوژه‌های مختلفی داخل کشور ایجاد می‌کنند که بی‌اعتمادی بین دولت و ملت و حاکمیت ایجاد کنند. کل آنها نقشه دارند که نظام جمهوری اسلامی ایران از درون فروبپاشد. به‌عنوان یک فرد رسانه‌ای خدمت شما عرض کنم همه اینها عملیات روانی است و سعی دارند عملیات روانی داشته باشند تا دل ملت ایران را خالی کنند. اوباما نمی‌گفت بدترین تحریم‌های طول تاریخ را علیه ایران اعمال کردیم؟ درنهایت پای میز مذاکره با ایران نشست. آنها این کار را کردند، چون فهمیدند نمی‌توانند کار دیگری انجام دهند. در رسانه‌ها هم گفتند ایران مجبور شد پای میز مذاکره بیاید، چون تحریم‌ها کارساز شد. تحریم‌ها تاثیر داشت، ولی آنچه آنها را پای میز مذاکره نشاند، سانتریفیوژهای ما بود. آنچه آنها را مجبور کرد، قدرت و توان هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران بود. باید واقع‌بین باشیم. آقای ترامپ به قول معروف خالی می‌بندد، بازارگرمی می‌کند و باید به این گزارش‌ها بها داده نشود، چون دل ملت ایران را خالی می‌کنند و سعی دارند با این گزارش‌ها ما را به جان هم بیندازند و نسبت به هم بدبین کنند. آقای ترامپ از قبل هم بزرگ‌ترین و بی‌سابقه‌ترین تحریم‌ها را علیه ایران اعمال کرده‌اند. بعد از برجام اینها کاهش یافته و دوباره الان می‌خواهند به آن سال‌ها بازگردند.
عده‌ای در داخل مدعی هستند که کشور در آستانه جنگ قرار دارد، تحلیل شما چیست؟
آمریکایی‌ها یک بار در عراق میلیاردها دلار هزینه داده و جنگ کردند و هیچ نتیجه‌ای هم نگرفتند و حتی نتیجه عکس خواسته آنها بود. به آن چیزهایی که می‌خواستند نرسیدند. باز آمریکایی‌ها در مورد ایران میلیاردها دلار هزینه نمی‌کنند و جنگ تحمیل کنند. آنها به دنبال جنگ با ایران نیستند. آمریکایی‌ها به دنبال بدبینی و به جان هم انداختن و فروپاشی از درون جمهوری اسلامی ایران هستند. دنبال این هستند که مردم را به یکدیگر ناامید کنند و روزبه‌روز نارضایتی‌ها بر اثر تحریم‌ها افزایش پیدا کند و روزبه‌روز بین حاکمیت و مردم و دولت و مردم شکاف بیشتر و بی‌اعتمادی هم بیشتر شود و درنهایت نقشه‌ای را که دارند، پیاده کنند، بنابراین آمریکایی‌ها به دنبال جنگ نیستند. از این به بعد رهبری هشدار می‌دهند که بحث جنگ نیست و آمریکایی‌ها دنبال جنگ نیستند.
اینکه برجام را ادامه ندهیم جنگ می‌شود، درست نیست؟
خیر، چون جنگ را آمریکایی‌ها تجربه کردند و نتیجه عکس گرفتند و بنابراین میلیاردها دلار خرج نمی‌کنند تا دوباره به نتیجه مطلوب خود نرسند.
برخی مواجهه قدرتمند با غرب را مصداق تقابل و درگیری می‌دانند و وقتی مسئولان ارشد نظام از موضع اقتدار با غرب سخن می‌گویند، احتمال وقوع جنگ را مطرح می‌کنند.
به این حرف‌ها نباید گوش کرد. اینها حرف علمی نیست. همه کسانی که درس‌های جنگ را خوانده باشند می‌دانند که این حرف غیرعلمی است. تعامل و تقابل باید به صورت توأمان وجود داشته باشد و هر یک از آنها به تنهایی غلط است. باید میان آنها نوعی توازن برقرار کرده و بسته به شرایط، هر یک از این دو را تشدید کرد. باید هم مصلحت و هم حکمت و هم عزت را به صورت همزمان سرلوحه کار قرار داد. اینها سه اصلی است که رهبر انقلاب بارها بر آنها تاکید داشته‌اند و امروز نیز بیش از همیشه باید به آنها توجه شود.
