اعتماد/ متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست.
«برجام در بخش مراقبت‌های ویژه، برجام کار وصلت اروپا و امریکا را به طلاق عاطفی کشاند، اروپا از امریکا راضی نیست اما جدایی هم ممکن نیست، اروپا تلاش می‌کند برجام را زنده نگاه دارد، موضع اروپا درباره برجام، امریکا را ناامید کرد، اروپا عصای موسی برای مقابله با تحریم‌های امریکا را ندارد، درباره رابطه امریکا با اروپا و شکاف به وجود آمده در آن براثر برجام، خیالبافی نمی‌کنیم»؛ کار توافق هسته‌ای ایران با ١+٥ که از یک هفته قبل به ١+٤ تبدیل شده به زبان استعاره و ایهام‌های ادبی کشانده شده است. بیش از ٤ سال است که خبرنگاران و تحلیلگران مسائل ایران درباره توافق هسته‌ای با تهران می‌نویسند و دیگر از گنجینه واژگان بی‌شمار برای گزارش آنچه در پشت درهای بسته مذاکراتی می‌گذرد، خبری نیست. کلمات ممکن استفاده شده‌اند و کار به تکرار کلمات هم در گزارش دیپلمات‌ها به افکار عمومی و هم در نوشتار خبرنگاران کشیده شده است.
«شامگاه سه‌شنبه ١٥ ماه مه درست ٧ شبانه‌روز پس از زمانی که دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده تصمیم خود مبنی بر توقف حضور امریکا در توافق هسته‌ای با ایران را اعلام کرد، چهار وزیر خارجه به اضافه هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بروکسل گردهم جمع شدند تا اعلام کنند تصمیم رییس‌جمهور امریکا قطعا روند ادامه برجام را با چالش‌های جدی روبه رو کرده اما اراده سیاسی اعضای باقیمانده در توافق هسته‌ای، تضمین تداوم اجرای آن است. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران می‌گوید آنچه در بروکسل اتفاق افتاد، شروعی خوب و قوی بود و به تهیه فهرستی از کارهایی که اروپا باید انجام دهد تا منافع ایران از برجام تامین شود، منتهی شد. معمار ایرانی توافق هسته‌ای با ١+٥ مصوب جولای ٢٠١٥، ماحصل اجلاس بروکسل را پیام سیاسی واحدی از سوی اعضای باقیمانده در توافق هسته‌ای برای جدانگاه داشتن آن از سایر موضوعات و اراده برای تداوم اجرای آن می‌داند. سکاندار دستگاه دیپلماسی ایران نه به فرجام گفت‌وگوها با اروپا خوش‌بین است و نه‌چندان بدبین بلکه تاکید دارد رایزنی‌ها در دو سطح کارشناسی و وزرا برای بررسی جزییات و کلیات توافق‌های جدید در چندهفته آتی ادامه پیدا خواهد کرد و تصمیم نهایی برای باقی ماندن یا نماندن تهران در توافق با مسوولان ارشد نظام خواهد بود.
در آن‌سوی میدان فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از توضیح چارچوب کاری ایران با ١+٤ در چندهفته آتی خسته نمی‌شود. موگرینی در ٤٨ ساعت گذشته بارها برای گفت‌وگو با خبرنگاران پیشقدم شد و هر بار از اراده اروپا برای حفظ توافق هسته‌ای سخن گفت اما همزمان تاکید کرد هنوز بحث درباره ارایه ضمانت به ایران در جریان نیست و مسیر پیش‌رو برای حفظ برجام بدون امریکا نیز سخت است.
جدال امید و یأس
همزمان با آغاز جنگ تحریم‌ها میان اروپا و امریکا، جنگ رسانه‌ها نیز آغاز شده است. کمتر از ٢٤ ساعت مذاکره ایران با اتحادیه اروپا، ایران با تروییکای اروپایی و سه کشور اروپایی با مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در رسانه‌های متفاوت با تیترهای متفاوت بازتاب پیدا کرد. برخی مانند رویترز ترجیح دادند تیتر گزارش را از بریده‌هایی از سخنان موگرینی انتخاب کنند و تاکید کردند که اروپا در این مرحله به ایران ضمانتی نداد. برخی نیز بر اهمیت سیاسی صف‌آرایی اروپا و ایران در کنار هم و مقابل امریکا تاکید کردند. دونالد ترامپ وعده داده که نه تنها تحریم‌های هسته‌ای ایران را بازخواهد گرداند بلکه در مسیر تشدید تحریم‌های بیشتر نیز قرار خواهد گرفت. در چنین شرایطی آنچه برای ایران از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است در جریان باقی ماندن فروش نفت است به انضمام رونق یافتن فضای سرمایه‌گذاری در ایران.
رسانه‌ای مانند پالیتیکو ترجیح داد در تحلیل مذاکرات بروکسل، نیمه پر لیوان را ببیند و در نوشتاری به بسط این نکته پرداخته که با وجود خروج امریکا از توافق هسته‌ای با ایران، اتحادیه اروپا عقب‌نشینی نکرده است. در بخش‌هایی از این گزارش بر جملات موگرینی درباره تلاش برای رسیدن به راهکارهای عملی تمرکز شده و در نقل‌‌قولی از وی نوشته شده: ما از راه‌حل‌هایی برای زنده نگاه داشتن برجام سخن می‌گوییم.
سیاستمداران اروپایی به رسیدن به چارچوبی برای حفظ توافق هسته‌ای با ایران بدون امریکا امیدوار هستند اما ناگفته پیداست که تصمیم برجامی ترامپ تاجران و بازرگانان اروپایی را ترسانده است. در چنین شرایطی دولت‌های اروپایی دو وظیفه خطیر بر دوش دارند: ١- نگاه داشتن تهران در برجام با ارایه تضمین و مشوق‌های لازم ٢- ایمن‌سازی رابطه تجاری و اقتصادی با تهران برای کمپانی‌ها، بانک‌ها و شرکت‌های اروپایی. هرچند که مقام‌های اقتصادی برخی کشورها مانند فرانسه از عزم خود برای مقابله با تحریم‌های فراسرزمینی سخن می‌گویند اما در میدان عمل اروپایی‌ها باید ابزار مالی مستقلی بیابند تا در سایه آن کشورهای اروپایی برای تجارت با غیراروپایی‌ها تنها به قوانین اتحادیه مراجعه کنند و ترسی از قوانین تحریمی امریکا نداشته باشند.
ابهام اروپا درباره نیت امریکا
مذاکرات ایران و ١+٤ که در دو سطح کارشناسی و وزرا از روز سه‌شنبه در بروکسل رسما آغاز شد دارای جدول زمان‌بندی محدود است و به نظر می‌رسد که در بهترین حالت تیم مذاکراتی ایران باید تا دو ماه دیگر نتیجه رایزنی‌ها را به مقام‌های عالیرتبه نظام برای اخذ تصمیم نهایی گزارش دهد. نگرانی‌ای که در اظهارات موگرینی درباره سخت بودن مسیر پیش رو به چشم می‌خورد در محافل بسته رهبران اروپایی نیز زبان به زبان می‌چرخد. رویترز در این باره می‌نویسد: بسیاری از دیپلمات‌های اروپایی در زمزمه‌های خصوصی اعتراف می‌کنند که شک دارند برجام بتواند از سایه بازگشت تحریم‌های ثانویه سر سالم بیرون آورد. با این وجود اروپایی‌ها تمام تلاش خود را به‌کار گرفته‌اند چرا که رییس‌جمهور ایران شرط باقی ماندن تهران در توافق را، منتفع شدن از فواید اقتصادی آن دانسته است. همزمان بسیاری از تحلیلگران موافق برجام تاکید دارند که برجام جدا از آنکه توافقی هسته‌ای است مانع از بروز جنگی دیگر در منطقه شده است. درحالی که وزیر خارجه ایران می‌گوید رایزنی‌ها تا دو هفته دیگر ادامه دارد، اروپایی‌ها می‌گویند به زمان بیشتری برای درک مواضع امریکا در قبال همراهی اروپا با ایران نیاز دارند. در حال حاضر اروپایی‌ها نمی‌دانند که برنامه ترامپ برای ایران در دو‌سال‌و‌اندی باقیمانده از دوره ریاست‌جمهوری‌اش چیست؟ یک دیپلمات فرانسوی به شرط عدم افشای نام خود در این باره می‌گوید: یکی از سوال‌هایی که واشنگتن باید به آن پاسخ بدهد این است که هدف نهایی آنها از سختگیری بر ایران چیست؟ آیا غایت نهایی ترک کامل برنامه هسته‌ای توسط تهران است یا تغییر رژیم؟ پاریس به‌شدت نگران رویکردهای ضدایرانی تیم ترامپ به خصوص پس از حضور جان بولتون در پست مشاور امنیت ملی در کاخ سفید است. از سوی دیگر هرچند اروپایی‌ها با ایستادن در کنار ایران در بروکسل عزم خود را برای تفکیک مساله هسته‌ای از سایر اختلاف‌ها به تهران به نمایش گذاشتند اما به نظر می‌رسد که در میان اروپایی‌ها نیز کشورهایی مانند فرانسه و بریتانیا به دنبال کشف این پرسش هستند که تا کجا می‌توانند با ایران در سایر حوزه‌های مورد اختلاف مانند فعالیت‌های منطقه‌ای، آزمایش‌های موشکی یا حقوق بشر به توافق برسند. هرچند در بیانیه مشترکی که شامگاه سه‌شنبه توسط موگرینی در بروکسل قرائت شد سرفصل‌هایی برای حفظ و تعمیق رابطه اقتصادی با تهران درج شده بود و اندیشکده‌های متفاوت نیز در یک هفته گذشته نقشه راه‌های تجاری برای حفظ منتفع شدن تهران از برجام ترسیم کرده‌اند اما وسعت سیستم مالی امریکا، سلطه دلار بر مکاتبه‌های تجاری، تلاش ترامپ برای تضعیف سازمان تجارت جهانی و همچنین حضور وسیع کمپانی‌ها و شرکت‌های اروپایی در بازار امریکا، عملا از قدرت اجرایی اروپا برای تضمین امنیت به کمپانی‌های خصوصی در صورت تجارت با ایران در سایه تحریم‌های امریکا کاسته است.
نیاز اروپا به حفظ فاصله یکسان با تهران و واشنگتن
اروپا در حال حاضر بر سر دو‌راهی سختی قرار گرفته است. نزدیکی بیش از حد به ایران به عصبانی کردن ترامپ منتهی خواهد شد و همزمان خلأ به‌وجود‌آمده در صورت فاصله گرفتن از تهران می‌تواند جان برجام را که نخستین دستاورد دیپلماسی واحد و یکپارچه اروپایی است به خطر بیندازد. این همان نکته‌ای است که محمدجواد ظریف در راه بازگشت از بروکسل به آن اشاره و تاکید کرد که باید ببینیم آیا اروپا می‌خواهد و می‌تواند از منافع خود در برابر امریکا حمایت کند، یا خیر؟
ترزا می نخست‌وزیر بریتانیا، امانوئل ماکرون رییس‌جمهور فرانسه و آنگلا مرکل صدراعظم آلمان در ١٥ ماه گذشته از دولت ترامپ به چشم دیده‌اند که چگونه رییس‌جمهور امریکا اهمیتی اندک برای رابطه با اروپا قائل است اما همزمان به دنبال راهی برای حفظ رابطه حداقلی با متحد قدیمی خود هستند. درحالی که سه کشور اروپایی با نظارت اتحادیه اروپا، مذاکره مجدد با ایران را آغاز کرده‌اند تا در نتیجه آن به نقشه راهی برای ادامه برجام برسند اما حقیقت آن است که اروپا برای تامین بخش قابل‌توجهی از امنیت خود به امریکا وابسته است و همزمان راضی کردن هر ٢٨ عضو به توجه نکردن به تحریم‌های امریکا علیه ایران کار ساده‌ای نخواهد بود. دولت ترامپ در یک سال و اندی گذشته از عمرش با اجرایی کردن شعار امریکا اول است و بسط نگاه یکجانبه‌گرایی در مسائل بین‌المللی به قدر کفایت رابطه فرا‌آتلانتیکی با اروپا را تخریب کرده و همین خیره‌سری‌های ترامپ اروپا را به وحشت انداخته است. در چنین شرایطی بسیاری از تحلیلگران مسائل امریکا و اروپا اعتقاد دارند واشنگتن و بروکسل طلاق عاطفی را تجربه می‌کنند و در سال‌های باقی مانده از ریاست‌جمهوری ترامپ به همکاری در برخی حوزه‌ها برای تامین منافع مشترک مانند مبارزه با تروریسم ادامه می‌دهد اما شراکتی که میان این دو از پس از جنگ جهانی دوم حاصل شده بود دیگر خبری نیست.
دولت ترامپ در یک سال و اندی گذشته از عمرش با اجرایی کردن شعار«امریکا اول است» و بسط نگاه یکجانبه‌گرایی در مسائل بین‌المللی به قدر کفایت رابطه فرا‌آتلانتیکی با اروپا را تخریب کرده و همین خیره‌سری‌های ترامپ اروپا را به وحشت انداخته است. در چنین شرایطی بسیاری از تحلیلگران مسائل امریکا و اروپا اعتقاد دارند واشنگتن و بروکسل طلاق عاطفی را تجربه می‌کنند.
*سارا معصومی
